Bu makaleyi sesli olarak dinleyebilirsiniz

Çoğu kişinin gıdalarla ilişkili yakınmaları vardır. Bunlar gıda alerjilerinde gözlenen kaşınma, kızarma, kabarma gibi deri belirtileri dışında daha çok midede veya karında hissedilen ağrı, bulantı, kusma, ishal, şişkinlik, aşırı geğirme ve gaz çıkarma gibi sindirim sistemine ait yakınmalardır. Aslında gıdalarla ilişkili istenmeyen reaksiyonlara bağlı hastalıklar basılı ve ek kitapta gıda alerjileri, gıda duyarlılığı, gıda intoleransı, çölyak hastalığı ve çölyak dışı gluten duyarlılığı olarak ele alındı. Bu makalede onların dışında kalanları anlatmak istiyorum. Böylece belki de bir grup insan kendilerine dokunan birkaç gıdayı saptayacak ve kısıtlayarak rahatlayacaktır.

Gıda kimyasalları

Gıdalardaki kimyasalların çoğunlukla gıda katkılarına ait olduğu düşünülür. Ancak bir grup kimyasal, gıdalarda doğal olarak bulunur ve vücudu etkileyebilir. Bunlardan salisilatlar ve aminler anafilaksi, ürtiker, astım gibi alerjide gözlenen klinik tablolara benzer yakınmalar oluşturabilirler. Ayrıca bulantı, kusma, karın ağrısı, şişkinlik ve ishal gibi sindirim sistemine ait yakınmalara da neden olabilirler. Bu istenmeyen etkilerinin oluş mekanizmaları henüz tam olarak açıklanamamıştır ama antikorlara bağlı yani alerji veya duyarlılık olmadığı bilinmektedir. Salisilatların direk olarak mast hücrelerini uyardığı üzerinde durulmaktadır (1).

Salisilatlar, aspirin ve bazı ağrı kesici ilaçlarda kullanıldığı için herkes tarafından bilinen kimyasallardır. Salisilik asit ve türevleri et, balık, süt ve ürünlerinde veya tahıllarda değil ama meyve, sebze ve baharatlarda farklı miktarlarda bulunur. Örneğin en fazla ahududu ve bademde, giderek azalan miktarlarda da ananas, portakal ve kayısıda gözlenir (1). Kurutulmuş meyveler, kırmızı biber, köri, kekik, nane, biberiye, bazı bal çeşitleri de fazla miktarda salisilat içerebilir (2). Hatta çaylarda bile bulunabilir (2). Bazı kişiler salisilatları tolere edemez. İlginçtir, bunların çoğunda burun polibi vardır ve salisilat içeren maddelerle temas ettiklerinde astım ve üst solunum yollarında da olabilen anjioödem (şişme) gelişebilir (2). Diğer yakınmaları arasında karın ağrısı, şişkinlik, artmış gaz ve ishal bulunur (2).

Aminlerden histamin vücuttaki mast hücrelerinin uyarılmasıyla içlerinde bulunan granüllerden salgılanır. Ayrıca gıdalarda da farklı miktarlarda bulunur. Yiyeceklerle alınan histamin ince bağırsakta bulunan bir enzimle (diamine oksidaz -DAO) kısa sürede parçalanır. Histamin içeren yiyeceklerin fazla yendiği veya kişide DAO enzimin az olduğu ya da alkol ve bazı ilaçlarla bu enzimin etkisiz hale geldiği durumlarda histamin intoleransı adı da verilen tablo oluşur (3). Burada baş ağrısı, tansiyon düşüklüğü, çarpıntı, deride ürtiker, kaşıntı, kızarma, şişme, nezle, nefes darlığı, astım, ishal ve kusma gibi yakınmalardan biri veya birkaçı birlikte bulunur (4).

Histaminden zengin yiyecekler arasında fermente gıdalar ön planda yer alır. Gıdalarda fermentasyon bakteri ve mayaların etkisiyle oluşan değişimdir. Fermente süt ürünlerine örnek olarak peynir, yoğurt, kefir, meyve ve sebzelere örnek olarak sirke ve çeşitli turşular, et ürünlerine örnek olarak sucuk, salam, sosis verilebilir (5). Ne ilginç, bir grubu son yıllarda bağırsak dostu bakterileri (probiyotikler) içerdikleri için ısrarla yenmesi istenen ama eskiden de mide hastalarına dokunduğu için yasaklanan gıdalardır bunlar. Gerçekten histamin mide asidinin salgılanmasında önemli rol oynayan bir maddedir. Ayrıca beklemiş gıdalar, donmuş, tuzlanmış konserve yapılmış balıklar da fazla histamin içerir. Diğerleri arasında domates, avokado, patlıcan ıspanak, şarap ve bira da sayılabilir (5). Tedavi bu yiyeceklerden ve içeceklerden uzaklaşılması, sonuç alınamadığında DAO enziminin seviyesine bakılarak eksik olduğunda takviye enzim preparatı verilmesiyle sağlanır.

Aminlerden bir diğeri de tiramindir. Yıllardan beri eski peynirlerde bulunduğu bilinirdi ama aslında çok daha fazla yiyecek tiramin içerir. Bunlar arasında ön sırada işlenmiş, tütsülenmiş etler, sosis ve salam, olgunlaşmamış meyveler, bira, soyalı ürünler sayılabilir (6). Tiramin çarpıntı, bulantı, kusma ve baş ağrısı yapabilir (6).

Yağlı gıdalar

Çok eskiden beri yağlı gıdaların fazla tüketildiğinde yakınmalar yaptığı bilinir. Bunlar midede doluluk, karında şişkinlik hissi ve kusmadır. Yağlar ince bağırsak hareketlerini azaltıp gıdaların mide ve bağırsaktan geçiş süresini uzatarak bu yakınmalara neden olur (7).

FODMAP ‘ler

Son yıllarda karın ağrısı, şişkinlik, artmış gaz çıkarma, ishal gibi yakınmalarla seyreden irritabl bağırsak sendromuna (bk., Kitap, s.128-132) neden olan gıdalar denince yukarıdaki kısaltmada anlatılmaya çalışılan şekerler üzerinde durulmaktadır (8). Bu, fermentable oligosaccharides, disaccharides, monosaccharides and polyols kelimelerinin kısaltmasıdır. İlk üçü farklı yapıda şeker, poliol de şeker alkolüdür. Şeker tadı veren poliolün kimyasal yapısının bir bölümü şekere, bir bölümü alkole benzese de aslında ne şeker ne de alkoldür.

FODMAP’ler ince bağırsaktan yeterince emilmediğinde kalın bağırsağa fazla miktarda geçerler bir yandan ozmolariteyi artırarak su toplar, bir yandan oradaki bakteriler tarafından fermente edilerek gaz oluştururlar. Artmış sıvı ve gaz bağırsağı gererek sayılan yakınmalara neden olur. Önerilen, İBS’li hastaların bu şekerleri içeren gıdalardan uzaklaşmasıdır. Aslında bu gıdalar sayıca çok fazladır ve insanın aklına “O zaman ne yemeli?” sorusunu getirmektedir.

Batı tıbbı bu gıdalara son derecede önem verdiği için (1) aşağıya sınıflayarak aldım.

Meyveler: Elma, armut, şeftali, mango, karpuz, Trabzon hurması, kayısı, kiraz, liçi, nektarin, erik, avokado, konserve meyveler ve suları,

Sebzeler: Enginar, kuşkonmaz, Brüksel lahanası, brokoli, lahana, bamya, pırasa, soğan, bezelye, rezene, sarımsak, karnabahar, mantar

Süt ve ürünleri: Süt, yoğurt, yumuşak peynirler, dondurma,

Tahıllar: Buğday, çavdar (fazla yendiklerinde)

Baklagiller: Nohut, fasulye, barbunya, mercimek

Diğerleri: Bal, pancar, tatlandırıcılar

Sonuç olarak

Bazı insanlar özellikle sindirim sistemine ait yakınmalar açısından çok rahatsızdır. Bunların bazılarına ürtiker, kaşınma, nefes darlığı, halsizlik, çarpıntı, baş ağrısı da eşlik edebilir. Sadece sindirim sistemine ait yakınması olanlarda öncelikle laktoz intoleransı düşünülür ama birlikte alerjilere benzer yakınması olanlarda salisilat ve histamin dokunmaları da akla gelmeli, bir süre de bunlardan zengin gıdalardan uzaklaşarak hastalar değerlendirilmelidir.

Kitap: Artık Hastalığımla Baş Edebiliyorum (Mast Hücrelerinin Gizi), Nobel Tıp Kitabevleri.